Birkaç gün önce çıktığım Viyana seyahatinde Marina Abramović’in sergisine denk geldiğim için kendimi çok şanslı hissediyorum. Albertina Modern’de 1 Mart’a kadar ziyarete açık kalacak sergi, Abramović’in yaklaşık 50 yıla yayılan pratiğini kronolojik olarak sunmakla kalmıyor; izleyiciyi sanatçının temel meselesiyle de baş başa bırakıyor: Beden nedir ve neyi taşır?Abramović’in işleri, bedeni yalnızca görülen bir şey olmaktan çıkarır; izleyiciyi, kendi bedeninin farkındalığına zorlayan bir mekansal ve duygusal düzen kurar. Bu yüzden serginin bütünü için yalnızca “görülen işler” değil, izleyicinin iç dünyasını harekete geçiren bir karşılaşmalar ağıdır desek yanlış olmaz.Sergide özellikle erken dönem işleri (Rhythm serileri, Ulay’la ortak performanslar) bedenin hem kırılgan hem de neredeyse “mistik” bir dayanıklılığa sahip olduğunu hatırlatıyor. Abramović’in işleri şaman geleneklerinden, Ortodoks ritüellerinden ve Zen pratiklerinden besleniyor; bu da izleyiciyi Abramović’in sanatının tanığı olmasının yanı sıra kendisinin de içinde bulduğu bir deneyim alanına dönüştürüyor.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Her ne kadar “deneyim” kelimesinin son yıllarda dilimize epeyce pelesenk olduğunu ve maalesef içinin boşaltıldığını düşünsem de, Marina’nın sergisini gezerken bunu “deneyim” dışında hangi kelimeyle ifade edeceğimi de bilemiyorum.</li></ul>Albertina Modern’de sıradan bir izleyici olarak dolaşırken bir anda performansın parçası olmaya başlıyorum ve hareketlerim, yürüyüşüm değişmeye başlıyor. Bedenimi duyumsuyorum, her adımımın farkına varıyorum. Abramović’in işleri tam olarak bunu amaçlıyor: Bedenle bağ kurmak, sanatı hiyerarşik bir yapıdan kurtarıp seyirciyi sadece “gören” değil, “görülen” bir özneye dönüştürmek.&nbsp;Psikanalitik açıdan bakıldığında bu yalnızca estetik bir deneyim değil, benliğin sınırlarını, bedenin taşıdığı bilinçdışı hafızayı ve bakışın iktidarını açığa çıkaran bir yüzleşme anlamına da gelebilir.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Imponderabilia&nbsp;ve Counting the Rice</h2>Niyetim bir sergi yazısı yazmak değil ancak sergide çok etkilendiğim iki işin bende çağrıştırdıkları üzerine kısa bir derleme yapmak istiyorum. Bu işlerin isimleri, Imponderabilia&nbsp;ve&nbsp;Counting the Rice.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">İki iş birbirinden farklı görünse de bence aynı soruda buluşuyor: İnsan hangi anda kendisiyle gerçekten karşılaşır?</li></ul>Imponderabilia, Abramović ve Ulay tarafından ilk kez 1977 yılında Bologna’daki Güncel Sanat Galerisi’nde performe ediliyor. Bu performansta bir kapı eşiğinin iki yanında çıplak iki bedenin karşılıklı birbirlerine baktıklarını görürüz. Dahası da var; izleyici iki bedenin arasından geçmek zorundadır çünkü başka geçiş imkanı yoktur. Siz iki bedenin arasından geçerken artık performansın bir parçası olmuş ve diğer izleyicilerin bakışlarına da çoktan maruz kalmış olursunuz.&nbsp;Bu geçiş esnasında zihninizden birçok soru geçebilir: Hangi bedene daha yakın duracağım? Nereye bakacağım, kadına mı erkeğe mi? Kendimi nasıl taşıyacağım? Ya çıplak bedenlerden birine yanlışlıkla dokunursam? Farkında olmadan birinin ayağına basarsam, zarar verirsem?Psikanalitik olarak Imponderabilia, Lacan’ın “bakış” kavramı&nbsp;açısından çok çarpıcı bir yerde duruyor. Burada izleyen mi, izlenen mi olduğunuz sürekli kayıyor. Bedenler seyircinin geçişiyle etkinleşiyor; böylece izleyici “fail” olmaktan çıkıp kendi bedenine yöneltilmiş bakışın nesnesi hâline de geliyor.Eşik, masallarda, mitlerde çoğu zaman bir dönüşüm, bir karar anı olarak sembolize edilir. Aslında arafta bir yerdir orası, dolayısıyla eşiklerde durulmaz, eşiklerde beklenir.&nbsp;Seyirci eşikte bekleyen iki çıplak insanın arasından geçerken aslında kendi içsel odasına, belki de çocukluğunun anne ve babasının içinde bulunduğu birinci sahnenin içine giriyor. Abramović, izleyiciyi, kendisi hakkında düşünmeye zorlayan “mikro travmalar” yaratarak izleyiciyi kendi tabularının, yasaklarının, arzularının eşiğine de sürüklüyor. Merleau-Ponty’nin “Beden dünyayı taşıyan ilk farkındalıktır” iddiası tam da burada somutlaşıyor.Abramović, bedeninin sınırlarını zorluyor. Burada acı, haz, korku ortaya çıkabiliyor. Fakat &nbsp;bedeni şov yapmak için değil, hakikate ulaşmakta bir düşünme alanı, araştırma yöntemi olarak kullanıyor.&nbsp;Kısacası, Imponderabilia izleyiciye sorular bırakıyor: Hem kendi bedenim hem de ötekinin bedeniyle karşılaşmaya ne kadar izin verebiliyorum? Kendi sınırlarımın ve ötekinin sınırlarının ne kadar farkındayım? Bu sınırlar bana ne hissettiriyor?Imponderabilia&nbsp;kelimesinin anlamını araştırdığımda, her ne kadar Türkçeye birebir çevrilemese de Latince imponderabilis’ten geldiğini öğrendim. Pondera (ağırlık) + in (olumsuzluk). Yani “Ağırlığı yokmuş gibi görünen ama etkisi hissedilen şeyler.”Abramović &amp; Ulay’ın performansı bağlamında bu kelimenin “bedenin ağırlığının değil, ilişkisel ağırlığın ölçülemez oluşu” anlamında kullanıldığını düşünüyorum.Performansın adıyla da uyumlu olarak temas etmenin ağırlığı, karar verme anının ağırlığı, iki beden arasındaki görünmez gerilim, bir eşiği geçme duygusu… Bunlar ölçülemez, sayılamaz, tartılamaz şeylerdir. Marina Abramović’in de Imponderabilia dediği şey, aslında hepimizin hayatında var olan, ölçemediğimiz ama hissettiğimiz alanları vurguluyor. Bir bakışın, bir temasın, bir kararsızlığın ağırlığı… Ezcümle tartıya koysan yok, bedenine bıraksan çok olan şeyleri hatırlatıyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Pirinç ayıklamak</h2>Etkilendiğim bir diğer iş olan Counting the Rice’tan (Pirinç Ayıklamak) kısaca bahsedecek olursam burada da katılımcılar bir masanın etrafına oturuyorlar, dışarıdan gelen gürültüyü kesmek için masanın üzerindeki kulakları takıyorlar ve önlerinde karışık bir şekilde duran pirinç ve mercimekleri pür dikkat birbirinden ayırmaya çalışıyor, onları sayıyor ya da küçük yığınlar halinde gruplandırıyorlar. Saatlerce, odaklanarak, teker teker…&nbsp;Bu iş Abramović için bir tiyatro sahnesi değil; daha çok zaman, dikkat, varlık, sabır, irade gibi kavramları deneyimlemeyi mümkün kılan bir tür meditatif &nbsp;egzersiz anlamına geliyor. Bilinçdışının yineleyici tarafına da işaret ediyor; tekrar edilen, yıkıcı değil düzenleyici olduğunda, ruhsal bir dengenin kurulabileceğine işaret ediyor.&nbsp;Pirinçleri tek tek ayıklamak bir tür meditasyon. Bu durumu ben kişisel hayatımda örgü örerken hissediyorum. Tekrarın içindeki sessizlik, zihni hem yatıştırmaya hem de yüzleşmekten kaçındıklarıyla karşılaştırmaya vesile olabiliyor.&nbsp;Psikanalitik açıdan bu performans obsesif-kompulsif savunmaları&nbsp;hatırlatıyor bana; düzeni sağlayarak var olmak, kaosu sınıflandırarak hayatta kalmak. Aynı zamanda Buda’nın “günlük işlerde uyanıklık” fikrine de çok yakın bir yerde duruyor. Dolayısıyla bu çalışmayı bir Zen pratiği gibi de ele alabiliriz.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bu performans, bugün hızla tükettiğimiz hayatın aksine, yavaşlığın bir direnme biçimi olduğunu gösteriyor. Taneleri ayıklamak, içimizdeki gürültüden ayıklanmak gibi.</li></ul>Bir masanın başında pirinç ve mercimek tanelerini ayıran katılımcıları izlerken, bunun ne kadar tanıdık bir eylem olduğunu düşündüm. Psikoterapi odasında da böyle değil midir? Kişi hayatına dair "Ayıkla pirincin taşını" dediği an, kendisini bir psikoterapistin koltuğunda bulabilir. Hayatının karmaşık taraflarını tek tek önüne döker; hangi duygu nereye ait, hangi düşünce tekrar ediyor, hangi anı hâlâ ağır… Bunları haftalarca, aylarca, yıllarca tekrar tekrar konuşabilir. O tekrarlarda hiçbir ilerleme olmadığını düşünürken bir gün başka türlü düşünmeye başladığını fark eder. Başka türlü düşündükçe, başka türlü hissetmeye, başka türlü davranmaya başlar.&nbsp;Pirinç ayıklamak, insanın kendisiyle, duygularıyla, anılarıyla ilgilenme biçimi gibi sanki, sakin, kimi zaman sıkıcı, kimi zaman yorucu ama bir o kadar da düzenleyici, rahatlatıcı. Abramović’in söylediği gibi: “Zihin, tekrarın içinde çözülür.”Marina Abramović’in işleri bana insanın bedeniyle düşündüğünü, bedeniyle sevdiğini, bedeniyle acı çektiğini ve bedeniyle değiştiğini&nbsp;bir kez daha hatırlattı. Çoğu zaman zihnimizle iyileşmeye çalışıyoruz. Halbuki travma başta olmak üzere birtakım psikolojik zorlantılar kendisini tümüyle bedende açığa çıkartıyor. Hatta şöyle söyleyeyim, zihin çoğu zaman unutuyor ama beden daima hatırlıyor; bir titremeyle, irkilmeyle, çığlıkla, kusmayla, üşümeyle, ateşlenmeyle gizleneni açık ediyor.&nbsp;Hafıza denilen şey zihinde değil bedende, o yüzden en çok beden bilir, beden en büyük bilgedir, en gerçek evimizdir. Bazı şeyler düşünerek değil, bedende duyumsanarak anlaşılıp çözülebilir. Bu yüzden beden farkındalığı kişinin kendi hakikatine temas etmesi açısından son derece önemli bir yerde duruyor.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Imponderabilia insanı ötekiyle kurulan tereddütlü bir eşiğin içine, Counting the Rice ise içsel bir ritme yerleştiriyor. Biri dış dünyayla karşılaşmanın ve ötekine temas etmenin ağırlığını, diğeri iç dünyayla kalmanın sessizliğini gösteriyor.</li></ul>Birinde ötekiyle karşılaşmanın, diğerinde tek başınalığın zorunluluğunu görüyoruz. İnsanın hayatına dair en önemli sorumluluğunun yaşamında birliktelik ve bireysellik ihtiyacını gözetebilmesinden geçtiğini düşünüyorum. Abramović’in sanatı sanki bu sorumluluğun bir hatırlatıcısı gibi.

Duende

Viyana'daki Albertina Modern’de 1 Mart’a kadar ziyarete açık kalacak Marina Abramović sergisi, sanatçının iki işini öne çıkarıyor: Imponderabilia ve Counting the Rice. Birinde ötekiyle karşılaşmanın, diğerinde tek başınalığın zorunluluğunu görüyoruz. İnsanın hayatına dair en önemli sorumluluğunun yaşamında birliktelik ve bireysellik ihtiyacını gözetebilmesinden geçtiğini düşünürsek Abramović’in sanatı sanki bu sorumluluğun bir hatırlatıcısı gibi.

Albertina Modern ile ilgili hikayeler